Terrazzo: ambachtelijke gietvloer of industrieel geperste tegel?

Deel 1 - Binnenkijken bij de gietvloermeester

Gezeten op een sympathiek terrazzobankje, verankerd aan de gevel van een charmante oude rijwoning in hartje Gent, ontmoet ik Jeroen D’hondt. Hij loodst me binnen in de kleine voorplaats die dienst doet als terrazzotoonzaaltje van zijn vroegere bedrijfspartner en terrazzokunstenaar, Lieven Goetinck. De kleine ruimte ligt bezaaid met staaltjes terrazzo, glazen potjes gevuld met kleurige steentjes, vreemde vormen, bollen, vazen en voeten van stalampen in terrazzo, stoffige boeken getiteld ‘Pavimenti a Venezia’, het geheel opgefleurd met hier en daar een vergeten plant.

“Welkom in het kunstenaarshol van de terrazzomeester”, lijkt deze ruimte me warm toe te fluisteren. Eén en al oor voor wat komen gaat, luister ik naar hoe Jeroen een boeiend verhaal op gang trekt.

“Het is eerder toevallig dat ik in de wereld van terrazzo ben terecht gekomen. Ik studeerde sociologie en zocht een bijverdienste. Ik kluste bij in een terrazzobedrijfje dat nu niet meer bestaat; Lupo Terrazzo. Daar heb ik de stiel geleerd. Wolf, de zaakvoerder destijds, was een heel speciale man. Hij had een bijzonder exclusief cliënteel en een zeer goede smaak. Ik reisde met hem naar Zweden, Londen, Berlijn, Madrid en Cannes om daar keukenwerkbladen, sanitair en vloeren in terrazzo te maken voor kunstgalerijen, hotels of vermogende privéklanten. Als ik daar vandaag op terugdenk, leerde ik in dat bedrijfje hoe het moest, maar vooral ook hoe het niet moest. De dingen werden immers vaak op een onprofessionele manier aangepakt. Ik dacht toen bij mezelf: dit kan ik beter.”

Jeroen vervolmaakte zijn opgedane kennis met een terrazzo-opleiding bij NOA, de Nederlandse Ondernemersvereniging voor Afbouwbedrijven, waar hij onder het toeziend oog van de echte Italiaanse terrazzomeesters de geheimen van het vak leerde kennen. Het gevolg was logisch: in 2009 startte hij samen met de creatieve Lieven Goetinck zijn eigen terrazzobedrijfje. Concreet Granito was geboren.

Concreet Granito

“Hoewel we met Concreet Granito initieel een klein artistiek en ambachtelijk project oprichtten gericht op het maken van werkbladen, meubilair, kleine gietvloeren en kunstwerken in terrazzo en beton, klopten er vrij snel vooraanstaande architecten bij ons aan: Marie-José van Hee, Vincent Van Duysen, Robbrecht en Daem,… Samen met de ontwerper tastten we de grenzen af van het artistieke, creatieve en het haalbare. Zo maakten we bijvoorbeeld handen in beton van 6 meter lang voor een kunstproject in Balgerhoeke, een ovaal ligbad in terrazzo met geïntegreerde verwarming, terrazzowastafels van 4 meter lang of terrazzotrappen van 5 meter breed. Eerlijk? We werkten ons dood om die dingen gerealiseerd te krijgen, maar de fun zat hem in de uitdaging.”

Eén van die uitdagingen was een privéwoning in Brugge. De terrazzokunstenaars plaatsten er 600m² naadloos gegoten terrazzovloer, 80m² trappen en 350m² buitentegels in terrazzo van 2 op 2 meter. “Initieel wenste men 4 variërende formaten buitentegels, uiteindelijk zijn dat er 27 verschillende geworden met een gewicht van 750 kg per stuk. Eigenlijk hadden we die tegels in een fabriek moeten laten vervaardigen, maar wij waren toen nog zo zot om dat allemaal eigenhandig in ons atelier te maken.”

Het project in Brugge was een fantastische referentie, maar bleef financieel gezien stevig aan de ribben kleven. Zwoegen enkel voor ‘de fun’ begon zijn tol te eisen. In die mate dat het ondernemershart van Jeroen na afloop ervan niet meer op hetzelfde ritme klopte met het kunstenaarshart van Lieven. De heren gingen met respect voor elkaars wensen uit elkaar waarna Jeroen al zijn pijlen richtte op zijn nieuw verworven techniek: het gieten van zeer grote naadloze terrazzovloeren zonder enige kans op krimp of scheur.

Gietvloeren in terrazzo zonder krimp of scheur

“Dat project in Brugge heeft eigenlijk de basis gevormd voor datgene waar Concreet Granito vandaag voor staat. De bouwheer wou absoluut geen voegen of barsten. Maar onze terrazzovloeren zijn cementgebonden, en cement is een product dat ook na uitharding blijft leven. Door krimp vertonen zich met de tijd kleine haarscheurtjes, zelfs al werk je met de gekende vloervakken van +/- 20 m². Om een oplossing te vinden voor deze klant, ben ik na lang zoeken aan een speciaal bindmiddel geraakt via een kleine producent uit Portugal. Na het maken van een testvloer waren we danig onder de indruk van de extreem hoge buigtreksterkte, dat Concreet Granito vandaag de exclusiviteit heeft voor de Benelux voor die producten. Hoewel er in België en Nederland uiteraard nog bedrijven zijn die hele mooie terrazzo gietvloeren maken, is er geen enkele die het bindmiddel heeft dat wij gebruiken.”

5.300m² naadloos minerale vloer

Door de evolutie van kleinschalig naar grootschalig en toch de ervaring van die exclusieve afwerking, is Concreet Granito vandaag in staat om hele grote oppervlaktes te maken die high end afgewerkt zijn met een bindmiddel dat technisch niet te overtreffen is. De resultaten bleven dan ook niet op zich wachten. In het Koninklijk Museum voor Midden Afrika plaatste Jeroen en zijn team een naad- en barstloze gietvloer van 970 m². Dat lokte nieuwe projecten waardoor Concreet Granito op dit moment in de running is voor een gigantische privéwoning in Engeland waar 5.300m² naadloze gietvloer moet worden geplaatst. Bouwbudget: 60 miljoen pond.

“In de woonkamer wenst de bouwheer, -dame in dit geval, 800m² naadloos minerale vloer. Een delegatie van aannemers en de architect Foster & Partners hebben een gelijkaardige realisatie van ons bezocht, waren danig onder de indruk van wat we daar hadden gepresteerd, en zijn nu stalen aan het testen in het labo naar slipweerstand toe. In Engeland bestaan daar vaste normeringen voor, in België heb ik die vraag nog nooit gekregen. Halen we dit project binnen, dan zijn we daar 6 maand aan bezig met 10 man. Tel bovenop de gietvloeren ook nog 1, 6 kilometer aan plinten, een zwembadboordsteen, 21 douchebakken,… alles in terrazzo. De 800m² gegoten terrazzo in de woonkamer moet bovendien geplaatst worden tussen glazen panelen van 5m breed op 10m hoog en 10cm dik. Alles in één stuk. Technisch gesproken is dat ‘du jamais vu’.”

Maar hoe gaat dat nu precies in zijn werk, het plaatsen van zo een gegoten terrazzovloer?

“Het type ondervloer waarop je terrazzo giet, maakt eigenlijk niet zoveel uit. Je vertrekt meestal van een gewone chape, maar soms storten we op anhydriet of plaatsen we bovenop een bestaande tegelvloer. Hierop brengen we dan eerst epoxy aan, vervolgens zanden we in voor een goede hechting, dan de toplaag erop en klaar. Het maakproces van de toplaag is eigenlijk vrij eenvoudig. Terrazzo is een mengsel van hoogwaardige Portlandcement, kleurpigmenten en het gewenste aggregaat. Meestal zijn dat marmergranulaten maar we kunnen daar ook stukje glas of parelmoer aan toevoegen. Soms krijgen we wel eens vreemde wensen te horen, zoals een vleesrestaurant dat dierenbeenderen in de vloer wou mengen zodat de cirkels (wanneer je een bot in de breedte zou doorsnijden) er na het opschuren duidelijk in naar voren komen. Een beetje luguber maar wel een origineel idee.

Als je ter plaatse op de werf alles mengt, gebeurt dat in een betonmolen. Dat mengsel wordt in kruiwagens gedaan, uitgegoten en manueel afgerijt op -meestal- 15 mm dik, afhankelijk van de grootte van de granulaten. Na 2 dagen schuren grote machines een 3- à 4-tal mm van de vloer af waardoor de doorsnede van de granulaten en de beton tevoorschijn komt en de terrazzo zijn ware gezicht laat zien.”

Ideaal voor buiten

De naadloze gietvloeren van Concreet Granito zijn zowel geschikt voor binnen- als voor buitentoepassingen want naast het speciale bindmiddel dat ze mengen met het cement, heeft het bedrijf ook een variant voor buiten waar eveneens geen krimp op zit. “Onze buitenvloeren zijn niet cementgebonden maar silicaatgebonden. Dit is een 100% ecologisch bindmiddel. Dit product heeft tal van voordelen: het wordt bikkelhard, krimpt niet, geeft geen voegen en barsten, vergeelt niet onder invloed van UV-licht, is 100% geschikt voor buiten en natte ruimtes en ideaal voor grote oppervlaktes.”

Digitale printtekeningen

Concreet Granito houdt ervan om nieuwe toepassingen te vinden voor haar hoogwaardige terrazzovloeren. Zo gaat het sinds kort in zee met een Nederlands bedrijf dat via een robotarm kunststoffen tekeningen print in 3D. De tekeningen bevestigt Jeroen op de grond, hij stort er de terrazzo over, en schuurt het geheel na droging af tot de profielen van de geprinte tekening tevoorschijn komen. “De creatieve mogelijkheden zijn eindeloos: dierenfiguren, logo’s, … en keuze uit diverse kleuren en fijne of dikkere lijnen die doorheen je terrazzo lopen. Het resultaat is verbluffend mooi en omdat onze terrazzo niet krimpt, blijft de vloer mooi strak aansluiten op de lijn van de tekening.”

Mogen we Concreet Granito een buitenbeentje noemen onder de ‘terazzieries’? Want daar waar zij goochelen met nieuwe producten en innovatieve toepassingen, zal de oorspronkelijke, van origine Italiaanse terrazzomeester heel traditioneel vasthouden aan de échte ‘pavimento alla veneziana’. Een kunst en ambacht die zelfs teruggaat tot in de Romeinse tijd. Een oeroud product dus, dat eigenlijk nog maar weinig verandering heeft ondergaan. Of toch… ?

Terug in de tijd

Om dit te achterhalen, moeten we even terug in de tijd, meer bepaald naar de 17^e, 18^e eeuw. Toen sierden prachtige terrazzovloeren de vele paleizen in -oorspronkelijk- Venetië. De veelbesproken techniek verspreidde zich verder doorheen Italië en vond ook in de 19^e eeuw zijn toepassing bij ons. Particulieren, scholen, hospitalen, cinemazalen, … wie het zich kon veroorloven liet een terrazzovloer plaatsen ‘alla veneziana’ en wel door Italiaanse specialisten die naar hier emigreerden. De komst van de twee wereldoorlogen betekende echter een grote ommekeer. De prijs werd te hoog, en de belangstelling in dit ‘vooroorlogse’ product verminderde. Diverse ateliers sloten de deuren en de vakkennis van vele terrazzierie en mozaïekers ging verloren, met uitzondering van enkelen die wisten te overleven.

Komst van de industriële productie

Het is rond die periode dat men terrazzo op een industriële manier begon te ontwikkelen onder de vorm van prefab geperste tegels. Dit proces had als voordeel dat men variabelen zoals de kwaliteit, de krimp, de dichtheid en dus de algehele mechanische karakteristieken van het materiaal meer in de hand had. Doorheen de jaren ontwikkelde de markt nieuwe productietechnieken waardoor we vandaag industrieel vervaardigde terrazzo terugvinden in tegels, blokken en platen, variërend in groottes en diktes, en gebonden met cement of kunsthars (resine). Voor elk wat wils, en voor iedere toepassing een geschikt product.

Deel 2 - Binnenkijken bij de industriële producent

Teneinde overzicht te behouden op de diversiteit aan bomen in het bos, klopte Polycaro aan bij de grondlegger van de Belgische industriële terrazzotegel, Rinaldo Castelli. Zoals zijn naam reeds doet vermoeden, is zijn link met La Bella Italia maar een zucht van hem verwijderd, en als zaakvoerder van het vroegere Bomarbre (vandaag gekend als Stone) ademt hij terrazzo, en dat sinds jaar en dag…

Industriële terrazzo kent vier verschillende productiemethodes: dubbellagig, monolagig, verzaging van platen uit blokken, en kwartsresine in platen.

Revival van een vergeten product

“Bomarbre werd opgericht in 1923 en is, hoewel we sinds de fusie nu spreken van ‘Bomarbre van Stone’, tot op vandaag toonaangevend producent geweest van tegels, trappen en werkbladen in marmercomposiet. Terrazzo is een product dat door de jonge generatie architecten een totale heropleving kent. Zij zagen het als kind in de keuken of badkamer bij hun grootouders, of het herinnert hen aan hun vroegere schoolvloer. Vandaag is terrazzo weer hipper dan ooit en zien we het verschijnen in tal van nieuwe toepassingen binnen zowel de openbare- of projectmarkt (supermarkten, scholen, bankgebouwen, shoppingcentra, ziekenhuizen,…) als in de privémarkt. Vooral de cementgebonden terrazzo met marmer is opnieuw sterk toegenomen. Het is dan ook een fantastisch product dat vele voordelen biedt. Het is slijtvast, en architecten kunnen er zeer creatief mee omspringen. In kader van een project kan men zelfs terrazzotegels op maat laten maken.”

4 systemen

Belangrijk om te weten is dat industriële terrazzo drie verschillende productiemethodes kent. “Eigenlijk zijn het er vier om helemaal correct te zijn”, zegt Rinaldo. Wij vroegen hem naar een beknopt overzicht.

1/ Dubbellagig systeem

“Dit noemen we het klassieke systeem en is de granitotegel zoals we die terugvinden in woningen van de jaren ’50, ‘60. Dubbellagig verwijst naar de toplaag en een onderlaag. De toplaag is iets vloeibaarder, wordt omgekeerd gemaakt en in een mal gegoten. Daar bovenop wordt een droge specie toegevoegd die het overtollige water opzuigt bij het persen. De tegel wordt niet gebakken maar gedroogd in ovens aan een temperatuur van 70 à 80 graden. Dit versnelt het bindingsproces van cement wat de sterkte van je tegel zal bepalen. Na de droogtijd worden de tegels gepolijst en krijg je de finale afwerking te zien.

Bomarbre is hier producent van sinds de jaren ‘30. Deze toepassing zagen we niet enkel in villa’s maar ook in supermarkten, scholen enz. Een mogelijk probleem bij dit systeem was de dikte van de tegel. Die was meestal 28mm dik en kwam slechts in een beperkt aantal formaten zoals 30x30cm, 40x40cm of soms 60x40cm. Grotere formaten waren moeilijk te maken. Dit heeft geleid tot de ontwikkeling van een tweede systeem.”

2/ Monolagig systeem (monostrato) via vibrocompactering (terrastone technologie)

“Het Italiaanse Breton ontwikkelde een nieuw productieproces: vibro compactage onder vacuum. Bij het persen wordt het materiaal (bestaande uit cement, granulaten en pigment) gevibreerd onder vacuum en nadien gedroogd in temperaturen van eveneens 70 à 80 graden waarna het gepolijst wordt. Het resultaat zijn dunnere tegels (15mm tot 18 mm) in grotere formaten (40x40cm en 60x60cm). Deze tegels worden door ons op de markt gebracht onder de naam ‘Bomarbre Compact’ en vinden hun toepassing in tal van private en openbare projecten.”

3/ Verzaging uit blokken

“Vertrekkend vanuit het principe dat men natuursteenblokken verzaagt tot platen en tegels, wordt in dit derde systeem hetzelfde principe toegepast voor terrazzo. En met succes. Grote blokken terrazzo van 3m hoog op 1m20 breed en diep, worden gegoten, gedroogd, en verzaagd tot platen of tegels in 2 of 3cm dikte. Het plaatoppervlak wordt nadien gepolijst of verzoet afgewerkt, net zoals bij natuursteen.

Die blokken zijn cementgebonden, maar bestaan eveneens in een binding bestaande uit polyesterhars. Deze laatste kunnen omwille van een sterkere breukweerstand in dunnere platen tot 12mm worden verzaagd.”

4/ Kwarts + resine in platen (Bretonstone technologie)

“Een vierde systeem dat ook door Breton op punt werd gezet maar dat eigenlijk traditioneel niet echt tot terrazzo wordt gerekend, is de combinatie van kwarts met resine die aan de hand van een continu systeem in een plaat wordt uitgesmeerd, gedroogd wordt en nadien gepolijst tot platen van 2 en 3cm dik. Kunsthars is goed geschikt om zich te binden met kwarts, daar waar dat met cement moeilijker is doordat kwarts helemaal niet poreus is. Omwille van het feit dat kwarts zo goed als niks absorbeert en zeer hard is, is het bijzonder goed geschikt als keukenwerkblad. Breton is in de sector hoofdzakelijk gekend als leverancier van verwerkingsmachines, maar zij hebben heel wat gedaan in de ontwikkeling van nieuwe composieten zoals met de Terrastone en de Bretonstone technologie.

Welke trends er binnen 20 jaar zullen overheersen, dat weet ik niet. Maar ik zie nog een heel groot potentieel voor terrazzo in de markt van vandaag en morgen omdat er ontzettend creatief mee kan omgesprongen worden.

In tegels wordt deze techniek vandaag weinig tot niet meer gebruikt. De reden hiervan is de kost enerzijds en de moeilijkere plaatsing anderzijds omdat je met heel goed aangepaste lijmen moet werken. De lijmfabrikanten hebben daar nochtans heel hard op gewerkt om resinegebonden materiaal ook goed te kunnen plaatsen, toch merken we dat sommige plaatsers daar wat schrik van hebben gekregen. Je moet weten, dat materiaal is helemaal niet doorlatend. Als er vocht onder zit, blijft het eronder. Daarom wordt kwartsresine vandaag niet zoveel meer gebruikt als vloerbekleding, maar vooral als maatwerk onder de vorm van keukenwerkbladen of trappen.

Echter, marmer-resine producten lenen zich wel goed tot vloerbekleding. In het zwaar belopen Wijnegem Shoppingcenter bv. plaatsten wij 30 jaar geleden deze tegels. Na al die tijd zijn ze vandaag nog steeds in zeer goede staat.”

Terrazzo: eeuwig trendy?

“Welke trends er binnen 20 jaar zullen overheersen, dat weet ik niet. Maar ik zie nog een heel groot potentieel voor terrazzo in de markt van vandaag en morgen omdat er ontzettend creatief mee kan omgesprongen worden: type cement (wit, grijs,…), grootte en kleuren van de korrels, grootte van de tegels, pigment, … de mogelijkheden zijn onbeperkt. Bovendien zitten we ook in de trend naar meer ambachtelijke producten, naar ‘echte’ materialen en naar een herwaardering van het ‘oude’.

Zo is er het Russische spreekwoord dat zegt: “Iets nieuws is iets ouds dat men vergeten is.” En terrazzo is daar een typisch voorbeeld van.”