Arbeidsomstandigheden in de Belgische vloer- en wandtegelfabrieken vóór 1914

Over de concrete arbeidsomstandigheden in Belgische keramische tegelbedrijven vanaf ca. 1840 tot 1914 is weinig in detail geweten. Via statistisch materiaal kunnen we ons enkel een globaal beeld vormen van het aantal werknemers en de verhouding mannen – vrouwen – kinderen daarbinnen. Andere gegevens zijn eerder schaars. Een unieke fotoreeks van de Manufactures de Céramiques d’Hemixem Gilliot & Cie biedt ons een uitzonderlijke inkijk op de arbeidsrealiteit binnen de grootste Belgische fabriek in de sector.

Het leert ons alvast met meer waardering kijken naar de prachtige tegels die van deze arbeid het resultaat zijn. En het moet ons doen nadenken over de huidige arbeidsomstandigheden in de hedendaagse tegelfabrieken in verre herkomstlanden als Brazilië; India of China.

Voor 1914 zijn de arbeidsomstandigheden in de keramische tegelindustrie, vergeleken bij die in de steenbakkerijen, op heel wat vlakken veel gunstiger. Het werk is er namelijk niet seizoensgebonden. Men kan heel het jaar aan de slag blijven, wat de werknemer een veel grotere zekerheid en stabiliteit oplevert.

Het merendeel van de werkzaamheden gebeurt ook niet in open lucht, maar vindt plaats in grote werkhallen, die in de fabrieken met oog voor goede werkomstandigheden niet alleen ruim en goed verlicht zijn, maar soms ook verwarmd. Verder staan in de grotere tegelfabrieken geregeld heel wat moderne machines en voorzieningen ter beschikking van het personeel.

De werkomstandigheden bij Gilliot & Cie voor 1914

Een voor de Belgische keramieknijverheid unieke, in 1914 gepubliceerde serie van 45 foto’s van de diverse werkplaatsen, refters en andere voorzieningen geeft ons een gedetailleerd beeld van de concrete werkomstandigheden bij Gilliot. Het feit dat deze reeks ter illustratie van een prijstarief werd gebruikt, maakt duidelijk dat de bedrijfsleiding zich nadrukkelijk als modern en sociaal-progressief wensten te profileren.

De serie opent met een beeld van de huiswaarts kerende werknemers. Het merendeel komt te voet naar het werk, slechts enkelen zijn met de fiets. De rest van de foto’s tonen zowat alle belangrijke plaatsen in de fabriek en de meest uiteenlopende stappen in het arbeidsproces.

Het bureelgebouw, met naastliggende overdekte fietsenstalling, heeft centrale verwarming. De ruime directieburelen zijn voorzien van elektrische hang- en bureellampen. Een telefoon is nadrukkelijk op de voorgrond aanwezig. De operator die de interne communicatie over 25 toestellen regelt poseert op een afzonderlijke foto met enige trots in de deur van het telefooncentralegebouwtje.

Een twaalftal klerken bemant de ‘Algemene diensten’. Ook hun lokaal is ruim en comfortabel.

Een deel van de vele indrukwekkende flesovens

De fabriek is verder ordelijk ingedeeld in afzonderlijke diensten en divisies. De door grote dakramen verlichte ontwerpstudio vormt het creatieve hart van de fabriek. Van daaruit vertrekken de door de klant goedgekeurde kartons naar het immens grote, goed verlichte decoratieatelier. Daar zitten vooraan acht mannen te werken, vermoedelijk aan het overbrengen van de kartons naar ponsieven of doorpriktekeningen. Op de achtergrond is een zeer grote groep vrouwen, zij aan zij, druk bezig met het eigenlijke decorwerk van de tegels.

Het bedrijfslaboratorium staat in voor de ondersteuning van de aanmaak van de noodzakelijke glazuren en emailkleuren en is van de meest uiteenlopende chemische stoffen voorzien. De productie van deze glazuren en kleuren gebeurt in een grote werkruimte vol met in tonnen opgeslagen basisgrondstoffen die gemengd en vermalen worden in een serie centraal aangedreven trommelmolens.

Een kraaknette betegelde elektrische centrale staat in voor de verlichting, een ander, meer uitgebreid deel van de centrale zorgt voor de nodige drijfkracht voor het zeer uitgebreide machinepark.

In de diverse werkhallen is duidelijk nagedacht over ingrepen die het comfort van de werknemers verhogen. De lokalen zijn doorgaans ruim, met veel invallend daglicht. Bij donkerte ’s morgens en ’s avonds zijn de werkplaatsen elektrisch verlicht. In enkele werkzalen is centrale verwarming te zien, in andere staan kolenkacheltjes opgesteld.

De aanvoer van de diverse grondstoffen over water en land wordt vergemakkelijkt door een hijskraan met grijper op de eigen aanlegkade voor boten. Een eigen stoomlocomotief zorgt voor de verbinding van en naar de openbare spoorlijnen via het nabijgelegen station van Hemiksem. Ook het interne transport gebeurt grotendeels over smalspoorwegen die het zware werk van aanvoer en afvoer van materialen aanzienlijk lichter maken.

Het decoratieatelier

Verder zien we de werkplaatsen voor de bereiding van de kleimassa: een hal met waterbassins voor het zuiveren van de klei, de hal met filterpersen en trommelmolens en de 180 meter lange hal met de breekmachines. Nadat de klei gereinigd, gedroogd en tot poeder is vermalen en eventueel op kleur is gebracht kan het kleipoeder naar één van de vele perszalen.

De perszaal voor mozaïektegeltjes is voorzien van een tiental handpersen alle door jongens bediend. Eén opzichter kijkt toe. In de perszaal voor faiencewandtegels worden de schroefpersen van de Engelse firma Boulton eveneens volledig met de hand aangedreven. Deze zaal is druk bevolkt met zowel mannen als jongens. In de perszaal voor drooggeperste vloertegels zorgt aan de ene zijde een grote groep vrouwen in werkschorten en met beschermende haarkappen voor het instrooien van de motieven in de mallen. Aan de andere zijde bedienen mannen, telkens bijgestaan door een jongen, de persen.

In de afdeling voor gegoten ornamenten zien we één mannelijke arbeider aan het werk tussen de vele gietvormen en leerharde stukken klaar voor drogen en bakken.

Emailleermachines vereenvoudigen het glazuren van bakstenen en tegels. De vrouwen die hier werken dragen witte schorten en haast allen ook een beschermende haarkap. Ook hier houdt één mannelijke opzichter toezicht op de goede werking.

In de hal voor de fabricage van de vuurvaste cassettes is één werknemer bezig. Op de achtergrond zijn vier flesovens voor de glazuurbrand van de stukken te zien. Tien flesovens zorgen in de derde afdeling voor het bakken van majolica en grestegels en minstens vier immense flesovens staan in voor het bakken van vloertegels in de tweede afdeling.

Een elftal mannen en jongens staat in voor de aanmaak van zowat 250 verpakkingskisten per dag. Hun basismateriaal wordt aangeleverd vanuit de eigen zagerij waar vijf werknemers instaan voor de bediening van de vele machines. Verder zorgt een tweetal werknemers voor de productie van houtwol, nodig voor de verpakking. Alle materiaal gaat daarna naar de ruime verpakkingsafdelingen van de diverse afdelingen. Die kunnen putten uit een immense tegelstock die netjes en overzichtelijk in de ruime magazijnen ligt gestapeld.

Het ruime machinepark wordt grotendeels onderhouden door het eigen constructieatelier. Aan de draaibanken staan acht werknemers. In het daarop aansluitende deel staan nog eens vijf werknemers. Er is ook een eigen smidse.

De perszaal voor faiencewandtegels

Gezien de aanwezigheid van vele ovens en gigantische hoeveelheden brandbaar materiaal, is terecht ook aan de brandveiligheid gedacht. Een eigen keurkorps van vijftig goed uitgeruste en getrainde brandweermannen beschikt dan ook over een mobiele brandspuit, karren en ladders.

Het personeel kan tijdens de werkdag pauzeren in kraakheldere – en uiteraard netjes betegelde - refters voorzien van elektrisch licht en centrale verwarming. De jassen en werkschorten kunnen tegen de wand worden opgehangen. Na de dagtaak kan het personeel gebruik maken van één van de 14 comfortabele badkamers, uiteraard volgens een beurtrol. Een dokterskabinet staat ter beschikking voor de dagelijkse raadplegingen van wie ziek wordt, of een ongeval krijgt. Vanaf 1905 kunnen de werknemers bij Gilliot & Cie al aansluiten bij een onderlinge ‘steunkas’ die de dokterskosten vergoedt en in geval van werkverlet door ziekte ook de helft van het loon uitbetaalt. Een voor die tijd niet gering sociaal voordeel.

Ook de vrije tijd kan men in het kader van het bedrijf doorbrengen. Vanaf 1905 beschikt Gilliot over een eigen muziekmaatschappij die geregeld zomerconcerten geeft op een sierlijke houten muziekkiosk in de tuinen van de fabrieksdirectie. In de winter zijn er concerten in de eigen feestzaal van de fabriek.

Uit dit alles blijkt dat Gilliot vanaf de stichting in 1897 tot 1914 uitgegroeid was tot een zeer goed gestructureerd bedrijf met aandacht voor de rationalisering en mechanisering van werkprocessen, voor comfort, veiligheid en hygiëne en voor het uitbouwen van een gevoel van onderlinge verbondenheid. Dat dit werd gekleurd door een katholiek geïnspireerd paternalisme doet weinig af aan het eerder uitzonderlijke karakter van deze houding binnen de Belgische keramieknijverheid, en zeker binnen die in de Boomse regio.

De afdeling voor machineonderhoud met een woud van drijfriemen

Arbeidsgevaren

Toch is zeker niet alles ideaal in de fabriek van Gilliot & Cie. Er zijn namelijk heel wat gezondheidsbedreigingen eigen aan de gehele keramieksector en enkele heel specifiek voor de tegelnijverheid waar de moderne droogperstechniek werd toegepast.

Zo is een deel van de werkzaamheden binnen de fabriek zwaar, monotoon, vermoeiend en geregeld ook gevaarlijk. Werktijden van 10 en zelfs 11 uren per dag zijn omstreeks 1900 gewoon in de gehele sector. Een deel van het werk gebeurt ook in ploegen. Daarbij is het werk aan de ovens tijdens het stoken noodzakelijkerwijze ook nachtwerk. Wie op uurloon werkt, is zekerder van het loon dan de stukloonarbeid(st)ers. Bij deze laatsten kunnen slecht uitgevoerde stukken en tegenslag bij het bakken leiden tot aanzienlijk loonverlies, met heel wat stress en frustraties als gevolg, ook omdat het vaak gaat om verloningen op basis van collectieve productieresultaten. Bij Gilliot werden alle arbeiderslonen met zekerheid tot in 1930 per week uitbetaald.

Bij het gevaarlijk werk gaat het in concreto om het laden en lossen van grondstoffen en afgewerkte producten; om de kleibereiding; om het inzetten en uithalen van de ovens (waarbij niet alleen de hitte, maar ook de rook en de vrijkomende gassen als koolstofmonoxide of -dioxide en zwavelhoudende dampen een belangrijke rol spelen); om het stoken van de ovens (hitte, rook en oogschade) en in het algemeen om de lawaaihinder van de machines, het gevaar dat de aandrijfriemen van de machines opleveren, het gevaar van werken met de persen, de zaagmachines, de draaibanken en dergelijke meer.

Een van de emailleerafdelingen met risicovol loodglazuur

Beroepsziekten

Eigen aan alle industriële tegelfabrieken uit die tijd zijn enkele typische en zeer bedreigende gezondheidsaandoeningen, voor een deel veroorzaakt door de grote hoeveelheden stof die in een tegelfabriek aanwezig zijn en voor een ander deel veroorzaakt door het gebruik van giftige stoffen in de productieketen. Het gaat daarbij enerzijds om pneumoconiose, silicosis of stoflong en anderzijds om saturnisme of loodvergiftiging, naast enkele andere vergiftigingen.

Stoflong vormde een constante bedreiging voor alle werknemers actief in de productieketen van droogpersproducten. Allen werkzaam aan de trommel- en breekmolens, in de perszalen, in de afdeling van de kwaliteitscontrole, in de magazijnen en bij de productie van houtwol of het hanteren van stro voor de verpakking van de tegels liepen een groot risico op aantasting van de longen wat na een incubatietijd van 10 tot 20 jaar dodelijk kon worden. Onbeschermde en intensieve blootstelling aan stof leidde immers zeer vaak tot inkapseling van kleine stofpartikels in de longen die in een later stadium samenklonterden tot vezelachtige structuren wat leidde tot vocht op de longen.

Daarnaast was loodvergiftiging lang een onvermijdelijke beroepsziekte in de keramische tegelsector, met name bij werknemers die instonden voor de productie van geglazuurde producten in alle afdelingen waar de emailkleuren en glazuren werden aangemaakt of verwerkt. Ook deze aandoening was op langere termijn dodelijk en was in Hemiksem breed bekend als de ‘zoete dood’. Ook andere vergiftigingen en kwalen zoals nieraantastingen kwamen voor. Zo werd voor de aanmaak van nieuwe glazuursoorten in het laboratorium geëxperimenteerd met de meest uiteenlopende gevaarlijke stoffen. In de decoratieafdeling hanteerde men dan weer op grote schaal de in het labo gecreëerde emailkleuren waarin naast benzine en terpentijn, ook arsenicum, zware metalen en soms zelfs radioactief materiaal was verwerkt.

Het feit dat bij Gilliot zowat alle werkplaatsen ruim en goed verlicht en verlucht waren, wijst, samen met de verzorgde en hygiënische refters, de weliswaar beperkte mogelijkheid tot douchen en nemen van ligbaden en de dagelijkse beschikbaarheid van een dokter, alleszins op een duidelijke zorg voor het welzijn van de werknemer.