Tegels plaatsen op vloerverwarming kan soms fout lopen

In dit artikel proberen we de voornaamste aandachtspunten te verduidelijken om een duurzaam tegelwerk op vloerverwarming af te leveren aan de hand van een expertise.

De plaatsing van tegels op een vloerverwarmingssysteem komt steeds vaker voor. Helaas stijgen ook de klachten na de uitvoering ervan en contacteert men automatisch de tegelzetter met de vraag wat er aan de hand is. Als de partijen het niet eens geraken, kan men een expert onder de arm nemen om een onderzoek in te stellen. En dat is exact wat ook hier gebeurde. Omdat de aannemer-tegelzetter niet reageerde op enkele e-mails en telefoontjes van de eigenaar, zat er niets anders op dan een deskundige te raadplegen om een onderzoek uit te voeren.

Situatie en aanleiding

Situatie werkvloer en oorzaak van de expertise

De opdracht die de tegelzetter kreeg: in een villa in Brussel zo’n 200 m² keramiektegels van 60 cm x 60 cm verlijmen op een cementgebonden chape waar vloerverwarming werd aangebracht. Een zwevende dekvloer dus van het type B. Niet meteen mee? Geen probleem, we frissen even op.

De begrippen “droog systeem”, waarbij de verwarmingselementen in de isolatielaag verzonken gemonteerd zitten en het “nat systeem”, waar de leidingen doorheen de dekvloermortel lopen, worden niet meer gebruikt en zijn ondertussen vervangen door het A-type (buizen in de dekvloer) en het B-type (buizen in de vloerisolatie). Daarnaast is er nog een C-type waarbij de verwarmingsleidingen zich in een tussenlaag bevinden tussen dekvloer en isolatie, en een D-type (systeem met holle plaatelementen). De opbouwdiktes worden steeds dunner genomen bij deze moderne systemen en kunnen ook voor afkoeling zorgen tijdens de zomer.

Terug naar de werf. Enkele dagen na de oplevering merkte de bouwheer in casu krakende en holklinkende tegels op tijdens het belopen. Ook stelde hij scheurende en degraderende voegen langs de tegelranden vast. Aan de expert dus om de oorzaak van de anomalieën te achterhalen. Geen sinecure, omdat op het eerste zicht alle nodige uitzettingsvoegen op de juiste plaats zaten.

Controle en onderzoek

First things first: informatie inwinnen

Hoe begint een deskundige aan een vloertegelonderzoek? Het is heel belangrijk dat de expert in eerste instantie zoveel mogelijk algemene informatie inwint bij de bouwheer en/of architect omtrent de opbouw van de vloer en de onderliggende lagen. Dit kan via het opvragen van plannen, werfverslagen, bestekken die in de voorbereidingsfase werden opgemaakt, foto’s die genomen werden tijdens de uitvoering, contact opnemen met andere onderaannemers enzovoort. Soms kan het gebeuren dat er een (kruip)kelder of garage onder welfsels aanwezig is, waarbij de stabiliteit van het geheel al in vraag moet worden gesteld.

Als alle info verzameld en onderzocht is en er niet meteen gebreken of fouten opvallen, gaan we over tot het visueel onderzoek. Vinden we nog niet meteen een directe oorzaak, dan behoort een destructief onderzoek tot de mogelijkheden om zekerheid te verwerven over de werkelijke opbouw, laagdiktes en cohesie van de vloer.

Speciale aandacht voor kritieke zones in het tegelwerk

De meest kritieke zones werden door de deskundige in kaart gebracht:

• Ter hoogte van zuidgerichte glaspartijen (extra warmte-opname van de vloer door invallend zonlicht). De warmteopname van een vloer zal variëren naar mate de vloer donkerder van kleur zal zijn. Bleke tegels nemen dus het minst warmte op en verlagen de kans op thermische schade
• In de looplijn van de inkomhal (veel beloop van binnen naar buiten en omgekeerd)
• In de werkruimte van de keuken (regelmatige plaatselijke belasting)

Deze kritieke zones vertoonden identiek dezelfde anomalieën, namelijk degraderende tegelvoegen die gepaard gaan met plaatselijke holle klanken en krakende tegels wanneer men er op wandelt.

TIP: start een vloerverwarmingssysteem niet alleen vóór aanvang van de tegelwerken, maar ook nà de afwerking van de vloer op volgens het vereiste opstartprotocol!

Checklist: top 10 aandachtspunten bij expertise onderzoek

Over naar de situatie zelf. Aan de hand van deze werf stellen we een top 10-checklist op van een expert om een tegelwerk op een verwarmde zwevende dekvloer technisch te onderzoeken:

1. Hoe en uit welke materialen zijn de onderliggende lagen opgebouwd?

In dit gebouw ging het duidelijk over een cementgebonden zwevende dekvloer, waarop de tegels rechtstreeks verlijmd werden. Dit bleek uit verschillende beschikbare documenten die de bouwheer netjes had bijgehouden.

2. Is er een legplan van de vloertegels beschikbaar in functie van het vloerverwarmingscircuit om de positie van de uitzettingsvoegen in kaart te kunnen brengen?

Op die manier kan de deskundige dit vergelijken men de situatie in de praktijk. Op deze werf waren geen legplannen voorhanden.

3. Werd de vloerverwarming opgestart volgens de klassieke procedure of volgens de specificaties van de fabrikant?

Het is ten zeerste aanbevolen om zowel vóór de plaatsingsactiviteiten als bij de ingebruikname van de vloer de opwarmings- en afkoelingscyclus te laten doorlopen. Een bruuske opstart van het vloerverwarmingssysteem vergroot het risico op schade, vooral omdat de verschillende uitzettingscoëfficiënten van alle onderliggende lagen elkaar nauwelijks kunnen opheffen bij een thermische schok. Vermoedelijk werd de opstart van de vloerverwarming niet gebeurd aangezien volgens de eigenaar de verwarmingsketel nog niet was aangesloten toen de tegelwerken werden aangevat.

Het WTCB stelt dit hieromtrent heel duidelijk in het WTCB-tijdschrift 1989-4.4.: ”Het in werking zetten van de verwarming zal gebeuren door het systematisch opdrijven van de temperatuur met 5 K/24 h, vertrekkend van koude toestand tot de maximaal voorziene werkingstemperatuur het verwarmingselement. Deze werkingstemperatuur moet lager zijn dan de maximaal toegelaten temperatuur voor de bindmiddelen gebruikt in de dekvloer. De terugkeer naar de begintemperatuur zal tevens progressief gebeuren, m.a.w. met 5 K/24 h. De maximaal voorziene werkingsternperatuur wordt gedurende minimum 3 dagen aangehouden ten einde de dekvloer zijn maximale beweging te geven alvorens de vloerbedekking aan te brengen.”

Verder, “Om grotere thermische spanningen bij de opstart van het vloerverwarmingssysteem te vermijden, is het belangrijk dat de temperatuur geleidelijk aan opgevoerd wordt bij de opstart (bv. in stappen van 5 °C per dag om ΔT te beperken). Men volgt hierbij nauwgezet het opstartschema van de fabrikant van het vloerverwarmingssysteem. Het is tevens aangewezen om het vloerverwarmingssysteem, vóór het aanbrengen van de betegeling, reeds een eerste maal een opwarmings- en afkoelingscyclus te laten doorlopen.” (Ref.: WTCB-infofiche 59 (09/2012)).

Ook in het WTCB-Contact nr. 50 (2-2016) wordt zelfs ook voor innovatieve vloerverwarmings-systemen de opstartprocedure sterk aanbevolen: “Het strekt tot aanbeveling om het vloerverwarmingssysteem, vóór het aanbrengen van de vloerbedekking, reeds een eerste maal een opwarmings- en afkoelingscyclus te laten doorlopen. Deze cyclus wordt ook wel het ‘opstartprotocol’ genoemd. Voor meer details over het opstartprotocol van vloerverwarmingssystemen van de nieuwe generatie kan men terecht bij de fabrikanten in kwestie.”

4. Werd er een ontkoppelingsmat gebruikt onder de tegels?

Dit is enkel van toepassing bij tegels die groter zijn dan 3600 cm², dus niet van toepassing in dit geval met keramiektegels van het formaat 60 cm x 60 cm. Het gebruik van ontkoppelingsmatten kan in sommige situaties zeer nuttig zijn, maar is niet verplicht en tot op vandaag (nog) niet in een norm opgenomen. Er zijn fabrikanten die beweren dat hun tegellijm een ontkoppelingsmat kan vervangen. Belangrijke kanttekening hierbij: een tegellijm kan op zich geen tegelwerk ontkoppelen. Voor verduidelijking en alle zekerheid win je best altijd advies in bij de fabrikant of technisch adviseur bij wie je de producten hebt aangekocht.

5. Heeft de tegelzetter van dienst de juiste plaatsingsmethode aangewend met de juiste tegellijm op een droge dekvloer, met aangepaste gereedschappen (lijmkamgrootte, aandruktool, …)?

Werd de buttering/floating-methode (dubbele verlijming) toegepast met de lijmrillen parallel op elkaar? Om hier zeker van te zijn is uiteraard een destructief onderzoek het noodzakelijke kwaad, tenzij er ter plaatse opnames beschikbaar zijn van voor en na de plaatsingsactiviteiten. Een destructief onderzoek was in casu (nog) niet aan de orde.

Voortgaand op foto’s die door de bouwheer tijdens de vloerwerken werden genomen, kon de deskundige duidelijk zien dat de dubbele verlijmingstechniek (ook wel de “buttering-floatingmethode” genoemd) nogal slordig werd toegepast. Niet dat dit een officiële verplichting is, maar zeker op een verwarmde vloer ten zeerste aangeraden wordt omwille van het streven naar een 100% contactoppervlak. Het is namelijk zo dat indien slechts een enkele verlijming heeft plaatsgevonden er steeds holle ruimtes onder de tegels aanwezig zijn. Zelfs bij het toepassen van de dubbele verlijmingstechniek waarbij men de lijmrillen kruiselings op elkaar plaatst, ontstaan er steeds kleine luchtkamertjes onder de tegels. Lucht is immers een isolator en isolatie plaatsen boven een vloerverwarmingssysteem is nu ook niet de ideale opbouw.

6. Zijn de voegen voldoende breed genomen?

Doorgaans is er op vloerverwarming steeds een voeg van minimum 3 mm vereist. Een van de belangrijkste functies van een tegelvoeg is immers het regelen van de spanningsverdeling in een tegelwerk. In voorkomend geval waren de voegen net geen 3mm breed.

De expert merkte evenzeer in de woonruimte op dat er wel soepele bewegingsvoegen aanwezig waren, maar dat ze zeer smal werden uitgevoerd, met name slechts enkele mm! De breedte van verdeel- of bewegingsvoegen dient namelijk 4 à 5 maal de voorziene beweging van het vloervlak te bedragen.

In de WTCB-infofiche 59 (09/2012) wordt immers gesteld: “De uitzettingsvoegen dienen continu (zonder verspringing) aangebracht te worden in het geheel tegelvloer/dekvloer. Uitzettingsvoegen die vloerverwarmingsbuizen kruisen, moeten zoveel mogelijk vermeden worden. Het is dan ook belangrijk dat de positionering van de bewegingsvoegen op voorhand vastgelegd wordt in samenspraak met alle partijen (bouwheer, architect en plaatsers van de vloerverwarming, dekvloer en tegels).” De voorziene vloerbeweging is gelijk aan de potentiële thermische uitzetting, die berekend wordt aan de hand van volgende formule: L.α.ΔT. met L = de lengte van het vloerveld, α = de thermische uitzettingscoëfficiënt van de dekvloer of vloerbekleding (grootste waarde van die twee) en ΔT het temperatuurverschil dat kan optreden in de vloer. (bron: WTCB TV 179)

Uiteindelijk komt men dan vaak aan waarden tussen 7 mm en 12 mm. Die breedtes zijn dan wel berekend met een veiligheidsmarge, doch met enige beperking in de praktijk, waar men doorgaans minimum 4 mm à 5 mm als praktijkmaatstaf neemt.

Merkwaardig genoeg liepen in casu ook de voegeinden van de dilatatievoegen uit met uitgeharde cementspecie tot tegen de vaste muurdelen. Deze nog nooit geziene overgang ‘van soepel naar vast’ baarde extra zorgen en diende meegenomen te worden in het onderzoek naar de oorzaak van het plaatselijke schadebeeld.

7. Werden er nivelleer- of levelingsystemen gebruikt om de tegels ten opzichte van elkaar perfect vlak te houden?

Indien ja, werden ze correct aangebracht in een voldoende dik lijmbed? Dit kon niet bevestigd worden.

8. Is er voldoende dikke- randisolatie aanwezig en zit die niet vast met resten van tegellijm of voegspecie?

In de meeste gevallen kan dit enkel gecontroleerd worden door het wegenemen van enkele plinten, wat effectief door de deskundige werd gecontroleerd.

9. Zitten alle beweging,- verdeel- en overgangsvoegen op hun plaats en werden ze pal vanuit de dekvloer in het tegelwerk overgenomen?

In uitzonderlijke gevallen kan men door middel van het gebruik van specifieke ontkoppelingsmatten verdeelvoegen “verplaatsen” (geen bouwvoegen!). Hier dient men voldoende informatie op te vragen bij de fabrikant ter zake zodat de nodige garanties zowel aan de tegelzetter als aan de architect en /of bouwheer worden verschaft. Dit kon niet gecontroleerd worden zonder tegels te verwijderen.

10. Is de aansluiting van de plinten met de vloer afgewerkt met een dilatatiekit?

Werd hierbij aandacht besteed aan een tweepunthechting? Bij het aanbrengen van een kitvoeg of specifieke siliconekit is 3-puntshechting uit den boze. Een elastische voeg werkt enkel optimaal als ze maar aan twee punten is verbonden. Ook dit kon enkel nagekeken worden door het wegnemen van enkele plinten.

Conclusie

Moeilijk bereikbare tegels, zoals in de keukenzone waar bijvoorbeeld een kookeiland op staat, kunnen hersteld worden door een innovatieve injectietechniek met een tweecomponent vloeihars. Het keukenmeubilair dient dan niet verwijderd te worden en dit bespaart de verantwoordelijken een in sommige gevallen gigantische kost.

Bij fouten of afwijkingen op een geplaatst tegelwerk, wijst men al snel naar de aannemer-tegelzetter. Evenzeer kunnen andere partijen mede verantwoordelijk zijn voor dergelijke fenomenen, denk maar aan de installateur van de vloerverwarming, de architect, andere onderaannemers, etc.

In dit geval gaat de tegelzetter zo goed als vrijuit omdat hij de plaatsing uitvoerde volgens de regels van de kunst en het vakmanschap, op misschien enkele details na (zie hierboven bij de aandachtspunten). Meer zelfs, noch de bouwheer noch de architect kon bewijs leveren aan de deskundige van correcte heropstart van het vloerverwarmingssysteem na de afwerking van de vloer. We moeten de oorzaak van dit schadegeval in die richting zoeken, zoveel is duidelijk.